Erzurum ÇAtı Aktarma Çatı Yapım USTASI Fiyatları  0536 692 51 95 / 0530 153 78 60 Fiyat Teklifi İçin Bize Ulaşın Önce Bölgeye uygulanacak çalışma için Erzurum ÇAtı Aktarma Çatı Yapımı USTASI Alanında uzman ustalarımız keşif yaparak proje hazırlarlar.Erzurum ÇAtı Aktarma Çatı Yapımı USTASI ustalarımız Analiz yapılan bölgeye gerekli duyulan malzemeyi saptarlar.
Çatı izolasyonu Şıngıl çatı duvar yıkım kırım demir çelik metal çatı sandviç panel Teras çatı kapatma ahşap çatı yapımı membran çatı ustası kiremit aktarma kiremit çatı yapımı eternit çatı ustası pergole çatı ustası profil çatı ustası balkon kapatma .Erzurum ÇAtı Aktarma Çatı Yapımı USTASI çalışma yapılacak alanlarda nelere ve İhtiyaç duyulduğu müşteriye paylaşılır,Erzurum Kiremit çattı ustalarımız Tarafından Uygulamaya konulur.
Öncelik olarak İstanbul geneline tüm bölgelerine Türkiye Geneline Erzurum ilinde ÇAtı Aktarma Çatı Yapımı USTASI uygulamaları Erzurum ÇAtı Aktarma Çatı Yapımı USTASI sistemleri profesyonel Erzurum çatı ustalarımız tarafında güven ve kalite ilkelerini siz değerli müşterilerinine en ekonomik fiyatlar ile sunmaktadır.Erzurum Kiremit Çatı Ustalarımız Türkiye genelinede hizmet vermektedirler.BİZE ULAŞIN

Erzurum çatı ustası, Erzurum çatı aktarma, Erzurum şıngır çatı, Erzurum kiremit çatı, Erzurum membran çatı, Erzurumeternit çatı, Erzurum ondolin çatı, Erzurum pergole çatı, Erzurum profil çatı, Erzurum teras kapatma, Erzurum çatı firması, Erzurum çıtı fiyatları

Erzurum, Türkiye’nin bir ili ve en kalabalık yirmi dokuzuncu şehri. 2015 itibarıyla 762.321 kişilik nüfusa sahiptir ve 999 kişi göç vermiştir.^[2] Nüfus bakımından Doğu Anadolu Bölgesi’nin en büyük üçüncü ilidir. Denizden yüksekliği yaklaşık 1900 m olan Erzurum, tarihin ilk dönemlerinden beri yerleşim yeridir. Şehir, tarihî eserleri ve kış sporları tesisleriyle de tanınır. Yüzölçümü bakımından Türkiye’nin en büyük dördüncü ili olan Erzurum’da, temel geçim kaynağı tarım ve hayvancılık olup şehir son yıllarda kış turizmiyle de öne çıkmaktadır. Soğuk iklimi sebebiyle sanayisi gelişmemiştir. 25.066 km² yüzölçümüne sahip il arazisinin %15,17’si tarımsal amaçlı olarak kullanılabilir konumdadır.^[3]

Köken bilimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Şehrin bilinen ilk adı, Doğu Roma İmparatoru II. Theodosius’un (408-450) ismiyle ilişkili olan Theodosiopolis’ti. Ermeniler ise burayı Karin adıyla anmaktaydı. Romalıların istilasından evvel Erzurum’un bulunduğu yerde Ermenilerin “Karin” diye adlandırdıkları bir şehir olduğu bilinir.^[4] Belâzürî, bölgeye egemen olan kişinin ölümü üzerine yerini alan Kali adlı eşi tarafından kurulduğu için Kalikale adı verilen şehre Araplar’ın Kālîkalâ dediklerini söyler.^[5] 11. yüzyıldan sonra ise Türkler, Theodosiopolis için Erzen adını kullanmışlardır. Basılan Selçuklu paralarında şehrin adı Erzenü’r-Rûm (ارزن الروم), Erzen-i Rûm (ارزن روم) ve Erz-i Rûm (ارز روم) şeklinde yazıldığı görülmüştür.^[6] Daha sonra bu ad Arz-ı Rûm (ارض روم – ارضروم) olmuş ve son olarak bugünkü Erzurum şeklini almıştır.^[7]Hudûd el-âlemisimli kitapta; bu şehrin müstahkem bir kalesi bulunduğu için, her taraftan gelen gazilerin nöbet tutarak şehri korudukları ve şehirde tüccarların çok olduğu bildirilmektedir.^[8]

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Tabiat şartlarının ve coğrafi konumunun uygun ve elverişli olması yanı sıra , önemli uygarlık ve medeniyet merkezi olarak bilinen yerlere yakınlığı, Erzurum’un Anadolu’da en eski yerleşim merkezlerinden birisi olmasını sağlamıştır. Günümüze kadar yapılan kazılar sonucu bulunan bazı taş araçlar Erzurum ve yöresindeki yerleşimin geçmişini ‘yontma taş devri’ ne kadar götürmektedir. Ayrıca Karaz, Pulur, Güzelova Höyük, ve Sos Höyük buluntuları, Erzurum’un İlk Tunç Çağı’ında Karaz Kültürünün merkezi konumunda olduğunu göstermektedir.^[9]

Erzurum, tarih öncesinden günümüze dek pek çok medeniyeti barındırmıştır. Erzurum’un tarihi MÖ 4000’e kadar uzanmaktadır.Urartular, Kimmerler, İskitler, Hititler, Medler, Persler, Romalılar, Bizanslılar, Sasaniler, Emeviler,Selçuklular, Moğollar, İlhanlılar, Safeviler, Osmanlılar ve Türkiye Cumhuriyeti, il topraklarını kontrolleri altında tutmuştur.^[10]

Erzurum kronolojisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Dönem/Yıl	Olaylar
MÖ 11. yüzyıl.	Azzi–Hayaşa Krallığı
MÖ 8. yüzyıl.	Urartular
MÖ 585–550	Medler
MÖ 550–530	Persler
MÖ 330–323	Büyük İskender dönemi
MÖ 323–120	Selökidler
MÖ 120–34	Partlar
MÖ 34-MS 395	Romalılar
M. sonra
395	Bizans
610	Sasaniler
638	Ömer bin Hattab ‘ın komutanlarından İlyas Bin Ganem’in Erzurum’u alması
651	Habib bin Mesleme ‘nin Erz.’u Bizans’tan geri alması
686	Leontlos ‘un (Bizanslı komutan) Erzurum’u alması
700	Emevi Halifesi Abdülmelik’in oğlu Abdullah’ın Erzurum’u Bizans’tangeri alması
753	Erzurum’un tekrar Bizanslıların eline geçmesi
772	Amr bin İsmail el–Haris’in yöreyi Abbasi yönetimine bağlaması
934	Loannes Kurkuas ‘ın (Bizanslı komutan) Erzurum’u alması
948	Abbasilerin şehri geri almaları
949	Loannes Çimiskes’in (Bizanslı komutan) Erzurum’u alması
979	Erz.’un Bağratlı David’e verilmesi
1001	Erz.’u (Bizans imparatoru)II. Basileios ‘un alması
1019	II. Basileios’un Oltu’yu alması
1048	Erz. ve civarına İbrahim Yinal Bey ve Kutalmış Bey ‘in akınlar yapmaları
1054	Tuğrul Bey’in Erz.’a kadar ilerlemesi
1058	Yakut Bey’in Erz. civarını alması
1071	Alparslanın komutanlarından Ebulkasım’ın Erzurum ve yöresini fethederek Saltuklular beyliğini kurması
1202	Saltuklu beyliğinin Anadolu Selçuklu sultanı II. Süleyman şah tarafından ortadan kaldırması
1242	Moğolların Erz.’u alması
1295	Erz.’un İlhanlı egemenliği altına girmesi
1358	Erz.’u Celayirîler sultanı Uveys Bahadır Han’ın alması
1385	Erz.’u Karakoyunluların alması
1387	Timur’un , kenti Mutahharten’in yönetimine vermesi
1404	Yusuf Ali adlı bir Türkmenlinin Timur’un ölümü üzerine Erz.’u ele geçirmesi
1434	Akkoyunlu hükümdarı Karayülük Osman’ın Erz.’u alması
1468	Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’ın Erz.’u ele geçirmesi
1502	Erz.’un Safevilerineline geçmesi
1517	Erz.’un Yavuz Sultan Selim tarafından Osmanlı yönetimine bağlanması
1535	Erzurum Beylerbeyliği kuruldu
1590	Erzurum halkı yeniçerilere karşı ayaklandı
1622	Abaza Mehmet Paşa ayaklanması
1628	Abaza Mehmet Paşa ayaklanmasınınsona erdirilmesi, IV. Murat’ınyeni sadrazamı Gazi Ekrem Hüsrev Paşa komutasındaki Ordunun tekrar Erzurum kalesini kuşatması
1803	Erz. Valisi Gürcü Osman Paşa ayaklandı
1821	1821-1823 Osmanlı-İran Savaşı sırasında İranlılar tarafından işgal edildi.
1828	Erzurum Ruslar tarafından işgal edildi
1829	Ruslar Erzurum’dan çekildi.
1856	Türk–Rus Savaşı (Gavurboğan savaşları)
1877	Erzurum’un yeniden rus işgaline uğraması ve şanlı Aziziye savaşında Erzurum’un Türk tarihine emsalsiz bir zafer kazandırması
1879	Berlin Antlaşması ile Rus işgalinin sona ermesi [11]
1916	Ruslar Erzurum’u işgal etti
1917	Ruslar ,Rusya’daki Bolşevik isyanından dolayı Erzurum’dan çekildi, Erzurum ve yöresinde binlerce insan Ermeni çetelerince katledildi.[12]
1918	Rusların 1916 yılında Erzurum’u istilası ile başlayan işgal, Osmanlı ordusunun bölgeye intikali ile son buldu. Bölge işgal ve katliam çetelerinden temizlendi. 12 Mart 1918 tarihi, Erzurum’un düşman işgalinden kurtuluş tarihi olarak ilân edildi.
1919	Erzurum Kongresi (21 Temmuz-7 Ağustos 1919) yapıldı.

^[11]

İlk dönem[değiştir | kaynağı değiştir]

Doğu Anadolu’nun en büyük kenti olan Erzurum’un MÖ 4900 yıllarında kurulduğu tahmin edilmektedir. Erzurum’u da içine alan bölge tarih boyunca Hurriler, Asurlar, Kimmerler, İskitler (Sakalar) bölgede hakimiyet kurmuşlardır. Medler tarafından kuşatılamayan bölgePersler tarafından MÖ 6. yüzyılda istilâ edilmiştir. MÖ 4. yüzyılda İran’ı mağlup eden Makedonya Kralı İskender bölgede hüküm sürmüştür.Daha sonra İskender’in ölümü üzerine önce Selokidlerin sonra ise Romalı’ların eline geçen bölge, Romalılar ile Partlar arasında büyük savaşlara sebep olmuştur. Roma İmparatorluğunun bölünmesi sebebiyle MS 395 yılında Erzurum, Doğu Romalılara (Bizanslılara) verilmiştir. Daha sonraki dönemde Sasaniler ve Bizanslılar tarafından yönetilmiştir. Hititler’in sınır bölgesinde olan Erzurum’un pek çok savaşlara sahne olmasının sebebi tarihi göç ve istilâ yolları üzerinde bulunmasından kaynaklanmaktadır. MS 422 yılında Bizanslılar Erzurum yakınlarında ” Theodosiopolis” şehrini kurdular. Daha sonra Erzurum ve “Theodosiopolis” Müslüman Komutan Ömer bin Hattab’ın komutasındaki İslam Orduları tarafından 633 yılında fethedildi. Müslümanların eline geçen bölgenin nüfusu çok sürede hızla arttı ve 200 bin oldu. O dönemde dünyanın en büyük şehirleri arasında olan Erzurum daha sonra İslâm devletlerinin birbiriyle çekişip iç mücadeleye başlamaları ve sonuç itibarıyla zayıf düşmeleri neticesinde Bizanslılar diğer şehirleri ve Erzurum’u geri aldılar.^[7] 1048 yılında Selçuklular Pasinler meydan muharebesinde Bizanslıları mağlup ettiler. Böylece 1071 Malazgirt meydan muharebesinden 22 yıl önce Erzurum’u; Tuğrul Bey, kardeşi Çağrı Bey ve Süleyman Şah’ın babası Şahzade Kutalmış Bey feth etmiş oldular. Bu süreçte Bizansla yapılan anlaşma üzerine Erzurum Bizans’a geri iade edildi. Selçuklu Sultanı Alparslan’a bağlı komutanlardan Ebul Kasım, 1071 Malazgirt zaferinden sonra Bizans’ı mağlup ederek Erzurum’u feth etti.

Anadolu’da ilk Türk Beylerbeyliği olan Saltık (Saltuk)oğulları ” Saltuklular Beyliği ” kuruldu. Erzurum 1202 yılına kadar Saltuklular Beyliğinin başşehri olmuştur. 1071-1202 döneminde: Melik Ebul Kasım (1071-1103), Melik Ali (1103-1174), Melik Nasreddin Mehmed (1174-1884), Melikşah (1184-1202), Melik Alâeddin (1200-1202) hüküm sürmüşlerdir.Erzurum 1202 yılında Konya ‘da bulunan Anadolu Selçuklularına tabi bir vilâyet oldu. 1242 yılında Moğollar tarafından istilâ edildi. Bu istilânın ardından Erzurum ve yöresini İlhanlılar ele geçirmiş oldular. 1202-1335 yıllarında Erzurum’da hüküm süren İlhanlılar’dan sonra bölge Eretna ( Ertenç) Türk Beyliğinin himayesine girdi. 1300’lü yılların sonunda Erzurum’u önce Karakoyunlular sonra da Timur kuşattı. Karakoyunlular bölgede 15 ‘nci asrın ortalarına kadar hüküm sürdüler. 1467’de Akkoyunlular’ın önderi Uzun Hasan’ın gerçekleştirdiği ani bir baskın sonucu Cihan Şah’ın ölümüyle Karakoyunlu devleti yıkıldı, Erzurum Akkoyunlular ‘ın eline geçti. Akkoyunlu Devleti, Safevi hükümdarı Türk asıllı Şah İsmail tarafından 1508’de tamamen ortadan kaldırıldı. Safevilerin eline geçen Erzurum, safeviler döneminde çok geriledi. 1514 yılında Osmanlı Sultanı Yavuz Sultan Selim Erzurum’u feth etti. Safeviler Erzurum’u geri aldılar. Daha sonra Kanuni Sultan Süleyman Erzurum’u kesin olarak Osmanlı topraklarına katmıştır. Erzurum Osmanlı İmparatorluğu döneminde bir eyâlet merkezi olarak çok gelişti. Trabzon – Tebriz ticaret yolu üzerinde olması ve kalesinden dolayı serhat şehri statüsüne sahip oluşu, Erzurum’u, Osmanlıların İran’a yaptığı seferlerin askeri üssü konumuna getirmişti. Günden güne gelişerek; ticaret, kültür, san’at, sanayi ve askeri merkez haline geldi. Osmanlılar tarafından Erzurum merkezli kurulan eyaletin sınırları dahilinde; Erzurum, Gümüşhane, Erzincan illeri ve Muş’un Malazgirt, Bingölün Kiğı ilçeleri yer alıyordu. 1600’lü yılların ortalarında Erzurum eyaleti 49.324 km² yüzölçüme sahipti.^[13]

Osmanlı dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Abaza Mehmed Paşa Ayaklanması ve Erzurum kuşatması[değiştir | kaynağı değiştir]

1591 yılında Erzurum halkı ile yeniçeriler arasında meydana gelen olaylara yönetimin müdahalesi gerekli olmuş ancak bu olaylar başka isyanların çıkmasına da zemin hazırlamıştı. Bölgede sayıları artan yeniçeriler ile Erzurum halkı arasında vergilerle alakalı problemler yaşandı.^[14] Erzurum’a yerleşmiş olan yeniçerilerden şikayetçi olan halk, bazı yeniçerileri orada öldürdü. Haberin İstanbul’a ulaşmasından sonra yeniçeriler tepkilerini gösterdiler. Bu olaylar üzerine Osmanlı veziriâzamı Ferhad Paşa görevinden alındı ve Erzurum’a heyet gönderildi. Gönderilen bu heyet bir kale içinde birçok Erzurumluyu asarak idam ettirdi. Birkaçı da İstanbul’a gönderilerek çengellere vurulup idam edildi.^[15]

1620’lerde Erzurum beylerbeyi olan Abaza Mehmed Paşa, Sultan II. Osman’ın öldürülmesi üzerine Erzurum’da yeniçerileri öldürmeye başladı. Ancak Yeniçeriler diz kapağındaki yanık üzerinden tanınmaya çalışılınca ilgisiz halk da “Yeniçeri” denilerek öldürülüyordu.^[16] Abaza Paşa’nın ilerleyişi, IV. Murad’ın tahta çıkarılmasından sonra sevkedilen kuvvetlerce durdurulunca Abaza Paşa Erzurum’da kaleye kapandı. Bir uzlaşı sonrası tekrar Erzurum beylerbeyiliğine getirildiyse de aynı şiddetle davranmaya devam etti. 1626’daki bir sefer nedeniyle kendisinden yardım istenmesine rağmen bunu bir tuzak sanarak emrindekilerle Erzurum Kalesi’nden çıkıp orduya saldırdı. Esir aldığı yeniçerilerin boyunlarını vurdu ve Dişlenk Hüseyin Paşa’yı öldürdü.^[17] Esir aldığı yayabaşı ve bölükbaşılarından dördünü dörder parça ettirip Erzurum Kalesi burçlarına astırdı.^[18] Ayrıca Erzurum taraflarında ne kadar yeniçeri ve topçu bulduysa onların da tamamını öldürdü. Doğu seferine çıkan Halil Paşa, Ağustos 1627’de Erzurum’da Abaza Paşa ile müzakerelerde bulduysa da bundan bir sonuç alamadı. Bunun üzerine Erzurum’u kuşattı.^[19] Erzurum kuşatması kasım ayında kaldırıldı. 1628’de ise Hüsrev Paşa’nın düzenlediği sefer sonunda teslim olan Abaza Paşa, IV. Murad tarafından affedildi.^[20][21][22] Abaza Paşa’nın ayaklanmasından önce ise yeniçeriler ile Erzurum halkı karşı karşıya gelmiş idi.

Yakın dönem[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum, 1828- 1829, 1878 ve 1916 ‘da üç defa Rus istilâsına uğramıştır. Rusların çok büyük tahribatlar yaptığı bu istilâlar geçici olmuştur.^[13] 1877-1878 ‘de Ahmet Muhtar Paşa, Ruslar’ı doğuda birkaç defa bozguna uğratmasına rağmen, Rusların sürekli takviye almaları sebebiyle sonuç Ruslar’ın lehine gelişmiştir.^[13] Ahmet Muhtar Paşa, Rus General Arshak Ter-Gukasov ‘u Karayazı yakınlarında vuku bulan Halyaz meydan muharebesinde (21 Haziran,1877 ) ; Rus Başkomutanı Melikof’u da Zivin Meydan Muharebesinde (25-26 Haziran 1877 ) mağlup etti.^[23] Rus Çarı, bu yenilginin üzerine General Melikof ‘u azletti ve akabinde Ahmet Muhtar Paşa, Rus ordusu ile Kars ve Gümrü arasında Gedikler Meydan Muharebesinde üçüncü defa karşılaştı ve Rus ordusunu mağlubiyete uğrattı.^[24] Yahniler Meydan Muharebesini 34 bin Türk askeri, 74 bin Rus askerini mağlup ederek kazandı.^[25] Ruslar çok sayıda kuvvet yığınca Ahmet Muhtar Paşa, ordusunu Erzurum’a çekti. Sonradan Rusların aldıkları takviye yardımlar 9 Kasım 1877 – 13 Temmuz 1878 döneminde bölgeyi işgal altında tutmalarını sağlamıştır.

1890 Haziran’ında Erzurum’da bir kiliseye arama yapmak için girilmek istenince, Osmanlı askerleri ile Ermeniler arasında çatışma yaşandı. Çıkan çatışma 20 Ermeni^[26] ve 3 askerin^[27] ölümüyle sonuçlandı. II. Abdülhamit döneminde (1890’lar) aralarında Erzurum’un da bulunduğu bir bölgede varlık gösteren Hamidiye Alayları özellikle Ermenilere karşı katliamlara^[28] girişti. 1895’te hedef haline gelen çok sayıda Ermeni esnafın dükkanı yağmalandıktan sonra yakıldı ve esnaf Ermeniler hırpalandı veya öldürüldü. Bunu, Ermeni mahallelerine yönelme ve öldürme, yağma, tecavüz, kadın kaçırma ve zorla Müslümanlaştırma takip etti.^[29] 15 Mayıs 1915’te, Erzurum’daki bir Alman yetkili çevre köylerdeki Ermeni ahalisinin sürgününü ilk kez rapor etti. Daha sonra da sürülenlerin yoksulluk sıkıntısından söz etti. 2 Haziran’da ise Erzurum’daki konsolos yardımcısı Scheubner-Richter, “sevkiyata dair bütün gerekli malzemeler, her türlü alet, edevat, taşıma araçlarının yok denecek kadar az” olduğundan söz etti ve “bunun sonucu sürgüne gönderilenlerin yarısından azı gönderildikleri yere canlı olarak ulaşacaktır” diye bir saptamada bulundu.^[30]

27 Şubat 1918 günü Ermeni çeteler Erzurum’un Alaca köyünde Türkleri öldürdü^[12] ve Erzurum’da Türk çarşıları yakılmaya başlandı.^[12] 26-27 Şubat 1918 gecesi Erzurum’da 3000^[31] ila 8000^[32][33] Müslüman öldürüldü.^[31] Rus Yarbay Tverdohlebof, Şubat 1918 sonlarında Erzurum’a yakın köylerdeki Türklerin “ortadan kaybolduklarını”^[34], 1917 yılı ilkbaharında Ermeni çetelerin bölge halkının elindeki silahları toplamak amacıyla halka zulmettiğini ve işkence yaptığını belirtir^[35]. Daha sonra Rus ordusu çekildikçe katliamların daha da arttığı^[35], Erzurum’a çekilirken yoldaki Türk köylerinde halkın öldürüldüğünü^[36], Ilıca’da kaçamayan sivil halktan yaklaşık 800 Müslüman Türkün öldürüldüğü ^[36] Rus subaylar Yarbay Tverdohlebof ve Yarbay Grizyanov ve bazı akademisyenler tarafından belirtilmektedir.^[37][38][39]

Türk Ordusu 15’inci Kolordu Komutanı Kâzım Karabekir, Erzurum’da Ermeni çeteleri ile girdiği muharebe sonucunda galip geldi ve Erzurum’u işgalden kurtardı (12 Mart, 1918). Göç eden Erzurumlular, kısa süre sonra tekrar Erzurum’a dönmeye başladılar. Türk İstiklâl Harbi 23 Temmuz 1919’da Erzurum’da toplanan ve Erzurum Kongresi’nde alınan kararlar ile fiilen ve hukuken başlatılmış oldu.

Tarihî süreç ve sonuç[değiştir | kaynağı değiştir]

^[8]. Anadolu’ nun en eski yerleşim yerlerinden biri olan Erzurum, Hititlerden Bizanslılara kadar pek çok millet ve devlet tarafından istilâ edildi ve hüküm sürüldü. Doğu-batı yol güzergâhında bulunan Erzurum’dan gerek göçler ve gerekse bölgede yaşanan savaşlar nedeniyle eski medeniyetler, tarih içerisinde kaybolmak suretiyle günümüze kadar ulaşamadılar. Erzurum, Türklerin Anadolu’ya ilk olarak girişi diye bilinen 1071 yılından 22-23 yıl önce, İbrahim Yınal ve Kutalmış komutanların önderliğinde Türkmenler tarafından 1048 yılında (Pasinler Savaşı) fethedilmiş ve Erzurum’a yerleşilmiştir. Anadolu ‘da kurulan ilk Türk beyliği olan Saltuklu Beyliği Erzurum’da kurulmuş ve Erzurum’u başkent edinmiştir. Yaklaşık bin yıldır Erzurum’da Türk – İslâm medeniyeti yaşanmakta ve yaşatılmaktadır. Tarihi süreçle Erzurumla ilgili aşağıdaki anektodlar önem arz etmektedir.

1. Oğuz Türkleri nin Anadolu’ya göçü iki kez olmuştur. M.Ö. 2-3. bin yıllarında ilk göç gerçekleşmiş ama göç edenler o dönemde Anadolu’da yaşanan Hristiyan kültürü içinde adeta erimişler, Hıristiyan kültürüne asimile olmuşlardır.^[40]. İkinci asıl göç ise 1071 Malazgirt Zaferi öncesi ve sonrasında Müslüman Selçuklular’ın (Oğuz Türkleri’nin) Anadolu ‘yu fethederek girişidir.
2. Anadolu’da, Malazgirt Zaferi döneminde yaşayan halkın nüfusu 1,5 milyondu.^[40].Malazgirt Zaferi ile Anadolu’ya göç eden Oğuz Türkleri’nin muhtelif boylarına mensup insan sayısı ise 2 milyondu.^[40]. Malazgirt Zaferi ardından Anadolu’da yaşamakta olan 1,5 milyon nüfuslu Hıristiyan topluluğun çoğu Balkanlar, Trakya ve İstanbul yöresine çekilmiştir.^[40].
3. Müslüman Selçuklular (Oğuz Türkleri) dini sebeplerden dolayıAnadolu’nun Hıristiyan halkı ile kaynaşmamıştır.^[40]. Bazı Hıristiyanlar İslamiyeti seçerek Müslüman olmuşlardır.
4. Günümüzde Anadolu’da yaşayan Türk asıllı olanlar Orta Asya’dan göç eden Türklerin soyudur, neslidir.^[40].
5. Selçuklu ve Osmanlı dönemleri medeniyeti Türk-İslâm medeniyetidir.
6. Türklerin Anadolu’ya girişinde (11.Yüzyıl) Hititli, Lidyalı, Frikyalı ve diğer milletlerden kimse olmamakla mevcut Hıristiyan kültürüne asimile olmuş bir topluluk vardı.^[40].^[8].

Cumhuriyet dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin ilk Cumhurbaşkanı olan Türk siyasetçi ve devlet adamı Mustafa Kemal Atatürk 23 Nisan 1920’de, Ankara’da, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin açılışında, Erzurum mebusu sıfatıyla Meclis ve Hükûmet Başkanlığına seçilmiştir.

Erzurum, Cumhuriyet döneminde de il oldu ve hızlı bir şekilde gelişmeye başladı. Günümüzde Doğu Anadolu Bölgesinde en gelişmiş ve en büyük şehirdir. Şehirlerarası trafik plâka numarası 25, telefon kodu 442 dir.

Erzurum, 2 Eylül 1993’te çıkarılan 504 sayılı kanun hükmünde kararname^[41] ile büyükşehir unvanı kazandı. 2004 yılında çıkarılan 5216 sayılı kanun ile büyükşehir belediyesinin sınırları valilik binası merkez kabul edilerek yarıçapı 20 kilometre olan dairenin sınırlarına genişletildi.^[42] 2008 yılında çıkarılan 5747 sayılı kanun ile ilde yeni ilçeler kuruldu.^[43] 2012 yılında çıkarılan 6360 sayılı kanun ile 2014 Türkiye yerel seçimlerinin ardından büyükşehir belediyesinin sınırları il mülki sınırları oldu.^[44]

Kasım 1942’de çıkarılan Varlık Vergisi Kanunuyla birlikte Türkiye’de özellikle gayrimüslimleri etkileyen bir süreç yaşandı. Belirlenen borçları bir ay içinde ödemeyenler^[45] Aşkale ve Erzurum’daki çalışma kamplarınayollanarak çeşitli işlerde çalıştırıldılar. Ocak 1943’teki ilk kafile gönderilecekleri çalışma kampları için Aşkale’ye doğru trenle gitti. Aşkale’ye ilk gelen gayrimüslim kafilelerin sayısı nedeniyle yer problemleri ortaya çıkması üzerine devamında yola çıkan kafileler Erzurum’a gönderildi. Aşkale ve Erzurum’da kalan mükellefler, Ağustos 1943’te yük vagonlarına bindirilerek Eskişehir’e yollandı. Varlık Vergisi mükellefi olan gayrimüslimler, Aşkale’de karayolundaki karları temizlemiş; Erzurum’da karayolunun kardan kapanmasını engellemiş, şehrin sokaklarını süpürmüşlerdi.^[46] Çoğu yaşı büyük olan 20’yi aşkın gayrimüslim mükellef ise Erzurum’da öldü.^[47] Gayrimüslimlerden ödeyemeyecekleri kadar ağır vergilerin istenmesi nedeniyle tepki çeken Varlık Vergisi^[48], gerek yurt içinde, gerek ise yurt dışında çeşitli eleştirilere yol açtı.^[49]

Coğrafya[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum’un, çevresi dağlarla çevrilidir. Erzurum yüksek bir yaylanın güney batı bölümünde yer alır. Şehir merkezi Palandöken dağlarının Batı ve Güney kısım eteğinde kuruludur. Şehrin batısı ve kuzeyi açık, ova görünümündedir. Erzurum il geneli dağlarla çevrilidir. Erzurum yüzölçümünün; %64’ü dağlık, % 20’si plato ve %12’si yaylalardan oluşmaktadır. Erzurum ilinin bir bölümü Karadeniz Bölgesindedir. Diğer bir bölümü ise Doğu Anadolu Bölgesi’nde yer almaktadır. Anadolu’da deniz seviyesinden 1959 metre yükseklikteki tek büyük yerleşim yeridir. . Yerleşme alanı yer yer 2000 metreye kadar yükselen bir ova üzerinde bulunur. Bölge kuzeyde Dumlu, güneyde Palandöken Dağları ile çevrilidir. Erzurum’dan geçen İpek Yolu ve verimli ovaları bölgenin tarih boyunca yerleşme alanı olarak seçilmesinde önemli rol oynamıştır. Zaman zaman şiddetli depremlere maruz kalan şehir ve çevresi önemli ölçüde zarar görmüştür.

Coğrafi konum[değiştir | kaynağı değiştir]

İlin kuzeyinde Rize ve Artvin, kuzeydoğusunda Ardahan, batısında Bayburt ve Erzincan, doğusunda Kars ve Ağrı, güneyinde Bingöl ve Muş bulunmaktadır. 20 ilçesi vardır.

	İspir	Tortum	Tortum	g t d
	Aşkale		Pasinler
		Erzurum
	Çat	Tekman	Tekman

İklim[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye ‘nin en yüksek ve en soğuk illerinden biri olan Erzurum’da sert kara iklimi hüküm sürmektedir. Genel olarak kışlar çok soğuk ve karlı; yazlar ise çok sıcak ve kurak geçer. hemen hemen yılın 2-3 ayı bölge karla örüdür. Yaz özellikle kendini Haziran ayı ve Temmuz ayı ortalarına kadar hissettirir. Yağış miktarı m² ye 460 mm dir. Bölgede eriyen karlarla akarsular beslenir.

İlin Karadeniz Bölgesi’nde yer alan kuzey kesimleri haricindeki büyük kısmı Doğu Anadolu Bölgesi’nde yer alır ve karasal iklime sahiptir. Erzurum rakımının fazlalığı ve kar yağışının yoğun olması (Yılın 70 günü kar yerde kalır) güneş ışınlarının uzaya tekrar geri yansımasına sebep olur. Bu yüzden Erzurum, Türkiye’nin en çok güneş gören illerinden biri olmasına rağmen, en soğuk illerindendir. Yazın sıcaklık +35 dereceyi görürken kışın sıcaklık -30 dereceye kadar iner.^[50]

[gizle] Erzurum iklimi
Aylar	Ocak	Şubat	Mart	Nisan	Mayıs	Haziran	Temmuz	Ağustos	Eylül	Ekim	Kasım	Aralık	Yıl
En yüksek sıcaklık rekoru,  °C	8,0	10,6	21,4	26,5	29,1	32,2	35,6	36,5	33,3	27,0	17,8	14,0	36,5
Ortalama en yüksek sıcaklık, °C	−4	−2,4	2,9	11,2	16,9	21,9	26,7	27,3	22,7	15,3	6,7	−1	12,0
Ortalama sıcaklık, °C	−9,3	−7,9	−2,3	5,5	10,6	14,9	19,3	19,4	14,6	8,0	0,7	−6,1	5,6
Ortalama en düşük sıcaklık, °C	−14,3	−13	−6,9	0,1	4,1	7,1	11,0	10,8	6,0	1,5	−4,3	−10,6	−0,7
En düşük sıcaklık rekoru,  °C	−36	−37	−33,2	−22,4	−7,1	−5,6	−1,8	−1,1	−6,8	−14,1	−34,3	−37,2	−37,2
Ortalama yağış, mm	19,6	23,1	32,0	51,5	70,3	46,7	25,8	16,5	22,5	46,8	30,7	20,5	406
Kaynak: Meteoroloji Genel Müdürlüğü[50]

 

Bitki örtüsü[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum, İlkbahar başlangıcında karların erimesiyle birlikte yeşile bürünmeye başlar. Ağustos ayı başlarında kuru rüzgar esintileri ağaç yapraklarını ve ekinleri sarartır. Ağustos ayı sonları ve Eylül ayında Erzurum çevresi sapsarı bozkır görünümündedir. Daha önceki dönemlerde yüzölçümünün %9 u orman ve fundalık olan, sarıçam ve meşe ağaçlarının yetiştiği Erzurum bu açıdan günümüzde oldukça eksiktir.

Nüfus[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye’nin 14. büyük kenti olan Erzurum büyükşehir olduktan sonra Merkez ilçe 2008 yılında 5747 sayılı kanun ile Palandöken, Aziziye ve Yakutiye olmak üzere 3 ilçeye ayrılmış, yine aynı kanun ile daha önce ilçe olan Ilıca’nın ismi Aziziye olarak değiştirilmiş ve Büyükşehir Belediyesine bağlanmıştır.

Şehir merkezinin nüfus verileri yıllara göre aşağıdaki gibidir:^[51]

Yıllara göre Erzurum Merkez Nüfus Verileri (kişi)

Yıl	1927	1935	1940	1945	1950	1955	1960	1970	1980	1990	2000	2009	2010	2011	2012
Nüfus	31.771	33.425	47.916	50.091	59.057	85.763	100.056	240.548	342.881	362.501	362.588	349.551	354.551	367.810	382.383
Kaynak: Erzurum merkez ilçelerinin nüfus bilgileri – TUİK (2011)

Türkiye İstatistik Kurumu – Adrese dayalı Nüfus kayıt sistemi (ADNKS) Veri tabanı – 2012 yılı İllere göre nüfus kayıtlarında: Erzurum İli nüfusunun toplam 778.455 kişi olduğu,İl/ilçe merkezi nüfusunun toplam 535.254 kişi, Belde/köy nüfusunun ise toplam 243.201 kişiden oluştuğu yer almaktadır. İlgili kayıtlarda Erzurum nüfusunun yaş aralıkları itibarıyla dağılımı ise aşağıdaki gibidir:

（2012）^[52]

0 － 4	72.892	Erkek Kadın
5 － 9	75.947
10－14	82.740
15－19	78.815
20－24	77.800
25－29	64.817
30－34	60.661
35－39	50.629
40－44	39.109
45－49	41.649
50－54	28.079
55－59	29.283
60－64	23.668
65－69	18.539
70－74	15.308
75－79	10.620
80－84	6.913
85－89	2.681
90+	697

İl sınırları içinde sırasıyla şu etnik gruplar yaşamaktadır:^[53]

• Türkler
• Kurmançlar^[54]
• Çerkesler^[55][56]
• Zazalar^[57]
• Hemşinliler^[58]
• Poşalar^[59]

Erzurum il nüfus bilgileri
Yıl	Toplam	Sıra	Fark	Şehir – Kır
1965[60]	628.001	12		%24     152.183 475.818     %76
1970[61]	684.951	12	%9	%29     196.821 488.130     %71
1975[62]	746.666	11	%9	%32     241.467 505.199     %68
1980[63]	801.809	14	%7	%36     285.182 516.627     %64
1985[64]	856.175	17	%7	%41     350.955 505.220     %59
1990[65]	848.201	20	-%1	%47     400.348 447.853     %53
2000[66]	937.389	21	%11	%60     560.551 376.838     %40
2007[67]	784.941	23	-%16	%62     485.563 299.378     %38
2008[68]	774.967	24	-%1	%63     485.107 289.860     %37
2009[69]	774.207	25	-%0	%63     491.038 283.169     %37
2010[70]	769.085	25	-%1	%64     489.486 279.599     %36
2011[71]	780.847	26	%2	%65     505.254 275.593     %35
2012[72]	778.195	26	-%0	%65     509.474 268.721     %35
2013[73]	766.729	27	-%1	%100      %0
2014[74]	763.320	29	-%0	%100      %0
2015[75]	762.321	29	-%0	%100      %0

Ekonomi[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum’un ekonomisini genel olarak tarım – hayvancılık ve sanayi – ticaret unsurları oluşturmaktadır. Sanayi siciline kayıtlı 69 kuruluş vardır. 2 tane organize sanayi bölgesi vardır.^[76] Bölgenin geçmiş dönemlerde de ipek yolu üzerinde olması, şehrin ekonomi alanında gelişmesini sağlamakla birlikte ticari anlamdaki önemini de ortaya koymaktadır. 1957 yılında Erzurum’da kurulmuş olan Atatürk Üniversitesi , şehirde ticari anlamda da canlılık sağlamaktadır. Erzurum, Türkiye’nin ve Doğu Anadolu bölgesinin en önemli ticaret merkezlerinden biridir. Bölgede, Oltu ilçesinde çıkarılan ve yarı kıymetli maden özelliğinde olan Oltu taşı ve bu taştan yapılan özel aksesuarlar, takı ve benzeri eşyalar bölge insanı ve esnafı için geçim kaynağıdır. Daha önceleri bölgede mevcut olup, Palandöken dağı kış spor tesisleri ile sınırlı olan kış turizmi, özellikle son yıllarda önemli kazanımlar elde etmiş ve bölge geneline yeni altyapı ve tesisler olarak dağılmıştır. Bu özelliği ile Türkiye sınırlarını aşarak alanında dünyanın sayılı merkezlerinden biri haline gelmiştir.^[77] Spor tesislerinin bölge turizmine ve ekonomisine önemli katkıları söz konusudur.

• 

  Taşmağazalar

• 

  Taşmağazalar kuyumcular çarşısı

• 

  Taşmağazalar kuyumcu vitrini

• 

  Taşmağazalar alt giriş

• 

  Oltu taşındanimal edilmiş takılar ve tespihler

Tarım ve hayvancılık[değiştir | kaynağı değiştir]

Yüz ölçümü itibarıyla Türkiye’nin dördüncü büyük ili olma özelliğine sahip Erzurum, toplam 2.533.000 hektarlık bir yüzölçüme sahiptir. Ekonomi tarım ve hayvancılığı dayanmaktadır. 460 bin hektarlık tarım arazisinin 306 hektarlık bölümü sulanabilir konumda olup, 268 bin hektarlık bölümünde ekim yapılmaktadır.
Bitkisel üretimi ; tahıllar, yem bitkileri, baklagiller, endüstri bitkileri, yumrulu bitkiler, yağlı tohumlar oluşturmaktadır.
Ekili alanların; 181 bin hektarında tahıl, 937 hektarında baklagiller, 3 bin hektarında yumrulu bitkiler, 2 bin hektarında endüstriyel bitkiler, 80 bin hektarında yem bitkileri, bin 500 hektarında meyve, 780 hektarında sebze yetiştirilmektedir.
Bitkisel üretimin değeri günümüzde 240 bin TL. civarında gerçekleşmektedir.

Tahıl türlerinden en fazla buğday, arpa ve çavdar ekimi; sanayi bitkilerinden ise çoğunlukla şeker pancarı, patates ve ayçiçeği ekimi yapılmaktadır.

Yaklaşık 4 bin çiftçi 40 bin hektarlık alanda organik tarım yapmaktadır. 2012 yılı itibarıyla 154 bin tona yakın ürün elde edilmiştir. Organik tarım uygulamalarını buğday, yonca, yem bitkileri, çayırotu, meyve ve bal üretimi oluşturmaktadır.

Erzurum’da meyve olarak; elma, armut, ceviz, kayısı, erik, kiraz, vişne ve kızılcık yetişmektedir.

2012 yılı verilerine göre Erzurum’da yaklaşık olarak 760 bin küçükbaş, 550 bin büyükbaş hayvan bulunmakta; 15 bin ton et , 358 bin ton süt , 7 bin ton tereyağı, 70 bin ton peynir , 50 bin ton yoğurt üretimi yapılmaktadır. Bal üretimi ise bin 500 tona yakındır.^[78]

Sanayi ve ticaret[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum ekonomisi başta tarım olmak üzere, hizmet ve inşaat sektörlerinden oluşmaktadır.
Erzurum şehir merkezindeki günlük ticari hareketliliğe yön veren en önemli etkenlerden birisi de yaklaşık 70.000 öğrencisi olan Atatürk Üniversitesidir. Yaz aylarında üniversite öğrencilerinin şehirde olmaması ile oluşan ekonomik durgunluk bariz bir şekilde hissedilir.

Erzurum’da imalat alanında;

• Gıda sanayi,
• Kimya- plastik sanayi,
• Metal Eşya Sanayi,
• Makine Sanayi,
• Petrol ve Tekstil Sanayi

üretimde önde gelen sektörler olarak faaliyet göstermektedir.
Sanayi Sektörü günümüzde beklenilen düzeyde olmasa da Erzurum ekonomisine belirli bir oranda katkı sağlamaktadır. 2011 yılı verilerine göre bu alanda Erzurum’da toplam beş yüzden fazla şirket kurulmuştur.
Sanayi sektöründe faaliyet gösteren işletmeler, küçük ve orta ölçekli özelliktedir. Bu özelliklerinden dolayı söz konusu işletmeler, sadece yerel pazarlara yönelik üretim yapmakta ve düşük bir oranda istihdam sağlamaktadırlar. İmalat sanayi:

• Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı : Peynir, yağ, yoğurt, hazır su, et ve et ürünleri üreten
• Plastik ve kauçuk ürünler imalatı: PVC doğrama- PVC boru, plastik damacana- şişe- torba- çuval vb. üreten
• Mineral ürünler imalatı: Çimento, hazır beton, kiremit, büz, briket, tuğla, parke taşı, kaldırım taşı,karo, mermer vs. ürünleri üreten
• İşlenmiş metal ürünler imalatı: Demir doğrama, çelik kapı, kalorifer ve buhar kazanı, güneş kolektörü, doğalgaz bacası, teneke kutu, çivi vb. Ürünleri üreten
• Motorlu kara taşıtı römorkü imalatı: Motorlu kara taşıtları için kasa, römork ve yarı römork üretimi yapan
• Oltu Taşı imalatı: Tespih başta olmak üzere çeşitli türden takılar üreten
• Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı: Boya, sabun, deterjan ve diğer temizlik ürünlerini üreten
• Tekstil ürünleri imalatı: Giyim eşyası dışındaki hazır tekstil ürünleri ve çorap üreten
• Ana metal sanayi: Metal döküm üzerine üretim yapan
• Sınıflandırılmamış makine ve teçhizat imalatı: Soba, mangal, semaver vb. üretimi
• Basım ve yayım; plak, kaset ve benzeri kayıtlı medyanın çoğaltılması ve matbaacılık alanında üretim yapan işletmelerden oluşmaktadır.

^[78] Sanayi yönünden merkez ilçe Aziziye, Erzurum ilinin diğer ilçelerine göre en gelişmiş olanıdır. İlçe sınırları dahilinde Erzurum Organize Sanayi Bölgesi yer almaktadır. Erzurum’un en önemli sanayi kuruluşu, 1956 yılında üretime başlayan ve kamuya ait olanErzurum Şeker Fabrikası’dır. T.Ş.F.A.Ş.(Türkşeker) Erzurum Şeker Fabrikası şehrin ekonomik kalbi konumundadır.

Organize Sanayi Bölgesi ve Küçük Sanayi Siteleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum Organize Sanayi Bölgesinde sanayi parsellerinin toplam alanı yaklaşık 87 bin dönümdür. Çalışan kişi sayısı 2.500’dır. Birinci Organize Sanayi Bölgesi Erzurum-Aziziye ilçe sınırları dahilinde konuşlandırılmıştır. 2012 yılı itibarıyla 2. Organize Bölge Sanayi şehir merkezine 5 kilometre uzaklıkta, Güney Taşsırtı mevkiinde 216 hektarlık bir alana kurulma aşamasındadır. Sanayide elektrik kullanım oranı % 20 civarındadır.^[78]

• 

  Erzurum Organize Sanayii

• 

  Erzurum Şeker Fabrikası

Kültür[değiştir | kaynağı değiştir]

Şehirdeki Kültür merkezi birçok kültürel faaliyetlerin icrasına imkân sağlamaktadır. Ayrıca Erzurum Devlet Tiyatrosu tarafından birçok oyun sergilenmektedir. Şehirdeki 3 sinema salonu faaldir. İhsan Doğramacı Vakfı Özel Bilkent Erzurum Laboratuvar Lisesi her ay Bilkent Senfoni Orkestrası’nın konserlerine ev sahipliği yapmaktadır.

Yaşam, örf ve adetler[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurumlular yüzyıllarca hayvancılık ve tarımla uğraşmış, günümüze kadar da bu gelenek süregelmiştir. Yazın yoğunlukla yaylalara çıkılmış, sonbaharda ise şehre inilmişir. Böylelikle şehir ve göçebe hayatı birlikte yürütülmüş, sürekli göçebe hayatı yerine sadece yaz aylarının yaylalarda yaşanıldığı bir şehir hayatı tercih edilmiştir.

Dadaş[değiştir | kaynağı değiştir]

Dadaş, Türkiye’de Erzurum denince halk arasında akla gelen ilk ifadedir. Dadaş kelimesi Erzurum’da ve yöresinde yerleşik veya menşe-i olarak bu yörenin insanını ya da özellikle bu yöreye ait bir halk oyunu olanErzurum barlarını oynayan oyunculardan her birini ifade eder. Bu sebeple dadaş ifadesi üzerinde fikir beyan edenler, bunu Erzurum ve bar sözcükleriyle ilişkilendirirler. Genel olarak Erzurum yöresinde 1- Erkek kardeş, 2- Yiğit, delikanlı, babayiğit kimse. 3- Mert, cesur. 4- Arkadaş, dost.^[79] anlamlarında kullanılır. Ayrıca Ağabey, bar oynayan delikanlı, Erzurumlu arkadaş, hemşeri, geniş anlamı ile Erzurum bölgesinin efesi ^[80] şeklinde de ifade edilir. Üzerinde çok beyan ve açıklamalarda bulunulan dadaş ifadesi, yöre kültürünün sembolik söyleniş biçimidir. İçeriği yukarıda açıklandığı gibi oldukça zengin olup, Erzurum merkezinde, civar ilçe ve köylerinde yaşayan, özellikle etnik Türk kökenli insanların kendi aralarında veya onlara başkalarınca yapılan hitap şeklidir. Zaman zaman kişiye hitaben doğrudan söylenilebildiği gibi, bazen de yüceltme sıfatı olarak kullanılır. Dadaş olmak tarihi kahramanlıklar, dostluklar, sevgi ve saygı diyalogları, insanlar arasındaki sosyal yardımlaşma ve dayanışmanın adeta alt yapısını oluşturan en önemli unsurdur. Anadolu ‘da özellikle olumlu anlamda Erzurum halkı için kullanılan bu ifade kültürel içerik taşır.^[81]

Halk oyunları[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum denince akla dadaş, dadaş denince de akla bar gelir.^[82]. Bar, Erzurum ve yöresinde oynanan folklorik özellikteki halk oyunlarının genel adıdır. Bu özelliğinden dolayı bar kelimesi bilinen sözlük anlamları dışında yörede ; “el ele tutuşmak, birliktelik, bağlamak, topluluk, birlikte oynamak” gibi manalarda yorumlanır.^[83] Bar, antropologlara göre Türklerin orta Asya’dan getirdikleri milli bir oyundur. Bu sebepten dolayı çok eski bir geçmişe sahiptir. Ortaya çıkış nedeninin ise; yaşanan iklim, coğrafya ve tarihi olaylar olduğu ifade edilmektedir.^[83] Ünlü Türk seyyah İsmail Habip Sevük 1943 yılında kaleme aldığı Yurttan Yazılar adlı eserinde ; Erzurum’daki halk oyunlarının asırlardan beri bar adıyla anıldığını, Dadaşların “aşk, sevgi, mertlik, yardımlaşma, kahramanlık” gibi duygularını sembolize ettiğini bildirmektedir.^[82] Erzurum ili ve yöresi halk oyunları açısından çok zengin bir bölgedir. Günümüzde bu zenginlik bütün güzellikleriyle ve aslına uygun olarak bölgede yaşatılmaktadır.

“ Bar “ terimi, günümüz öncesi Türk şair ve yazarlarını farklı algılamalara da götürmüştür. Sadettin (Sadi) Akatay (1904-1944), ünlü “Bar” şiirinde barı : ” kahramanlık, yiğitlik, erlik destanı , yüzyılların ardından kopup gelen bir vakar ” olarak tanımlarken ; Nejat Ünal “Bar bir savaş oyunudur yiğitlere yaraşır ” ifadesini kullanmıştır.^[82] Günümüzde, gerek yurt içinde ve gerekse yurt dışında düzenlenen halk oyunları program ve yarışmalarına,Erzurum’daki “ Halk Oyunları ve Türküleri Derneği ” nin “ Halk Oyunları Ekipleri ” azami ölçüde katılmaya özen göstermekte ve bu anlamda önemli başarılar elde etmektedir.^[83]

Erzurum barı ; erkek ve kadın barları olmak üzere iki katagoride oynanmaktadır. İsmail Habip Sevük ” Yurttan Yazılar ” adlı eserinin ” Dadaş ve Bar” ‘la ilgili bölümünde ; ” iyi bilenler tarafından oynanınca seyrine doyum olmaz” dediği barların oynanma şekli ve sırası ile ilgili olarak ; ” Gergin birer yay gibi duran dadaşların oynadığı ilk bar, barbaşının elindeki mendili bir bayrak gibi salladığı ve sanki vücudun akümülatörüne hareketin elektriği doldurulmaktaymış hissini veren Başbar’dır.^[82] ifadesine yer vermiştir.

Kıyafet[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum ve yöresinde mahalli kıyafetler günümüzde de bilinmekte ve giyilmektedir. Özellikle Kadınların geleneksel giyimi ihramdır. (Ehram) İhram genellikle 185 x 215 cm ebadında yünden özel olarak dokunmuş örtüdür. Şekil ve renk olarak farklı zümrelere hitap eder.

Ağız (şive)[değiştir | kaynağı değiştir]

Osmanlı İmparatorluğu coğrafyasında konuşulan Türkiye Türkçesi ; göçler, iklim, coğrafya ve dilin kendisine ait özelliklerinden dolayı Anadolu ‘da çeşitli ağızlarla konuşulmaktadır. Erzurum’da kullanılan Türk şivesinin Doğu Anadolu ağızları içindeki konumu (Türkoloji) Prof. Dr. Leyla Karahan’ın^[84] “ Anadolu Ağızları nın Sınıflandırılması” (Türk Dil Kurumu yayınları: 630, Ankara 1996) adlı çalışmasına göre; Erzurum, Aşkale, Ovacık, Narman grubundadır. İletişimde ve medyada kullanılan teknolojik ürünlerin günden güne gelişmesi ve artması Türkiye genelinde İstanbul ağzının yaygınlaşmasına ve yöresel ağızların giderek azalmasına hatta kaybolmasına sebep olmakta ise de Erzurum şehir merkezi ilçe ve köylerinde konuşulan şive diğer bölgelere kıyasla kendine özgü yapısını büyük ölçüde korumaktadır.

Şenlikler[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum gelenekleri arasında olan 1001 hatimler şehrin en önemli şenliklerindendir. Özellikle Aralık ayında okunmaya başlayan 1001 hatimler yaklaşık 1 ay sürer. Tüm şehir halkı 1 ay içerisinde hatimler okur ve 1 ayın sonunda okunan hatimler Ulucamii’de tüm halkın katılımı ile bağışlanır ve Erzurum için dualar edilir. Erzurum’un manevi mimarlarından olan Alvarlı Efe Hazretlerinin beyitlerinden de okunur.^[85]

Mutfak[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum merkez ve yöresine özgü yemekler: Bilinen Türk mutfağına ek olarak Erzurum’un geleneksel mutfağı; Ayran aşı (yayla çorbası), herle aşı, kesme çorbası, paça çorbası, çeşitli türde et yemekleri özellikle son yıllarda Erzurum’un simgelerinden biri haline gelen Cağ kebabı ( kırmızı et dönerin, odun ateşinde koyun eti ve özel katkı karışımla hazırlanıp yatay olarak ateşte pişirilen türü) , kuymak, tereyağlı peynir helvası, kurut, hıngel, tirit, haşıl, kiriş, çaşır, lor dolması, kartol pancarı(patates yahnisi), çeç pancarı, çortuti pancarı, şile, şalgam dolması, pazı ve lahanadan yapılan etli-zeytinyağlı yemekler, ekşili dolma, evelik dolması ve kuzu kulağı (bitki) kavurması; ebegümeci, pirpirimden (semizotu) oluşur.
Tatlılar ;dökme tepsi tel kadayıf ve kadayıf dolması, burma tatlısı yörenin en bilinen ve sevilen tatlılarıdır.
Hamur işi olarak; tatar böreği, erişte plavı, tereyağlı su böreği, sini ketesi-içli kete-tandır ketesi , açık ekmek ( lavaş ) – pide (tandırda), gugul ( tereyağlı ) yapılır.
Kahvaltıda ve hemen hemen her öğün yemek sonrası azda olsa tüketilen göğermiş (kerti) lor, civil peynir ve koyun peyniri de yörede meşhurdur.^[86]

Turizm[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum’da kış turizmi gelişmiştir. Şehrin en önemli turizm kaynağı Çifte Minareli Medrese ve merkeze üç kilometre uzaklıktaki Palandöken Dağı’dır. Palandöken Dağı 2011 yılında Üniversite Oyunları’na ev sahipliği yapmıştır.

Tarihî yapılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Rüstem Paşa Kervansarayı
• Çobandede Köprüsü
• Tarihi Erzurum Evleri

Erzurum Kalesi, Saat Kulesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum Kalesi ve Saat Kulesi; Erzurum’a hakim, şehir merkezinde bir tepe üzerinde yer almaktadır. Özellikle Saat Kulesinden şehrin panoramik gürüntüsünü izlemek, günümüzde yerli ve yabancı turistlerin ilgisini çekmektedir. Özellikle son yıllarda yapılan “tarihi eserleri ortaya çıkarma” çalışmaları çerçevesinde, Erzurum Kalesi çevresindeki çarpık yapılaşma görüntüsü veren ve tarihi eserleri gölgeleyen binaların kısmı yıkım çalışmaları, kale surlarını ve iç kalenin varlığını iyice belirginleştirmiştir.

Erzurum Kalesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum Kalesi, şehir merkezinde yer aldığı tepenin en uc noktasında bir iç kale ve bu iç kaleyi çevreleyen bir dış kaleden oluşmaktadır. İç Kale sekiz burcu ile günümüze kadar varlığını koruyabilmiş olmasına rağmen Dış Kale konumundaki ikinci kat sur kısmen mevcuttur. İç kale duvar kalınlıkları 2-2.5 m. arasındadır. Kalenin ilk inşâ tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte M.S. 5. yüzyılın ilk yarısında Bizanslılar tarafından yaptırıldığı tahmin edilmektedir. Tarih boyunca Asurlular, Sasaniler, Persler, Araplar, Romalılar ve Bizanslılar arasında sık sık el değiştiren ve 11. yüzyılda Türkler’in eline geçen Erzurum Kalesi İç kale kısmında, ilk Türk-İslam eserlerinden Saltukoğulları dönemine ait Kale Mescidi (Kale Camii) yer almaktadır.^[87]. Kale Selçuklu ve Osmanlılar döneminde onarılmıştır. Üç kat surla çevrili olan kalede, yüzon burç ve kule bulunmaktaydı. Tebriz Kapı, Gürcü Kapı, Uyucan Kapı ve Yeni Kapı olmak üzere dört kapısı vardı. İkinci kat surun günümüzde kısmen mevcudiyetine rağmen Üçüncü kat sur (Şehri tam olarak çevreleyen sur) tamamen kaybolmuştur. Kalenin kurulu bulunduğu tepenin yüksekliği 1950 metredir. Erzurum’unSelçuklular tarafından fethi döneminde, kale ile ilgili olarak günümüze kadar anlatıla gelen menkıbeye göre: Erzurum kalesinin ihtişamı karşısında şaşkınlığa düşen Selçuklu Türkleri ‘ Bu kal’ayı kılıçla mancınıkla fethedemeyiz’ derler. Birkaç hafta süren kuşatmanın akabinde “Esirleri iade etmek için biz kale tekfuruna gidiyoruz, siz bizim esirleri bize teslim edin bizde sizin kırk askerinizi (esiri) size verelim” derler. Kale tekfuru sevinir. Akşam karanlığında esir kılığındaki kırk Türk yiğidi kale kapısındaki muhafızlara saldırırlar. Oluşan panikten yararlanan Türk askerleri kaleyi fethederler.^[88][89]

Saat Kulesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Saat Kulesi,Erzurum’un şehir merkezindeki en yüksek tepesinde yer alan “İçkale” dedir. Tepsi Minare diye de geçmişte adlandırılmıştır. Saltukoğulları tarafından 12. asırda gözetleme kulesi olarak yapılmıştır. Gövdesi tuğla, kaidesi ise kesme taştandır. 19. yüzyılda üst kısmına ahşap külah ilave edilmiştir. Kale içerisinde bulunan “Kale Mescidi” nin minaresi olarak da kullanılmıştır. Kale mescidi kitabesinde “İnanç Beygu Alp Tuğrul Bey Ebi-l Muzaffer Kasım” yazılıdır. Erzurum Saat Kulesi (Tepsi Minare), Anadolu’daki en eski Selçuklu minaresidir.

Yakutiye Medresesi[değiştir | kaynağı değiştir]

İlhanlılar döneminde yapılan önemli bir medrese yapısı olan Erzurum’daki Yakutiye Medresesi , Olcaytu zamanında Hoca Cemaleddin Yakut adına inşa ettirildi. Dört eyvanlı, kubbe altı revaklı medrese planındadır.^[90]

Erzurum Tabyaları[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum Tabyaları, 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşında Erzurum’u düşmana karşı savunmak için yapılan ve silahlarla güçlendirilen askeri yapılardır.

• Aziziye Tabyaları ,
• Mecidiye Tabyası,
• Ağzıaçık Tabya,
• Sivişli Tabyası,
• Ahali Tabyası,
• Dolangez Tabyası,
• Gez Tabyası,
• Küçük Höyük Tabyası,
• Büyük Höyük Tabyası,
• İlâve Tabya,
• Uzun Ahmet Tabyası,
• Büyük Kiremitlik Tabyası,
• Küçük Kiremitlik Tabyası,
• Çobandede Tabyası,
• Toparlak Tabya,
• Küçük Palandöken Tabyası,
• Büyük Palandöken Tabyası,
• Karagöbek Tabyası,
• Tafta Tabyası,^[91].

Cami ve medreseler[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum’daki Cami ve Medreseler tarihi ve fiziki özellikleri itibarıyla Tarihi özellikte olanlar ve Cumhuriyet döneminde yapılanlar olmak üzere iki kategoride değerlendirilmektedir.

Tarihî cami ve medreseler[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum’da bulunan tarihi Camii ve Medreseler:

Sıra	Caminin/Medresenin Adı	Mevkisi	Yapıldığı yıl
1	Çifte Minareli Medrese	Tebrizkapı, Yakutiye-Erzurum	1225
2	Ulu Camii	Cumhuriyet Caddesi, Yakutiye-Erzurum	1179
3	Yakutiye Medresesi	Cumhuriyet Caddesi, Yakutiye-Erzurum	1310
4	Lala Mustafa Paşa Camii	Cumhuriyet Caddesi, Yakutiye-Erzurum	1563
5	Murat Paşa Camii	Murat Paşa Mah. Yakutiye-Erzurum	1572
6	Derviş Ağa Camii	Gülahmet Mah. Tahtacılar yokuşu Yakutiye-Erzurum	1717
7	Ayazpaşa Camii	Ayazpaşa Mah. Yakutiye-Erzurum	1558
8	Caferiye Camii	Cumhuriyet Caddesi, Yakutiye-Erzurum	1645
9	Gürcü Kapı (Aliağa) Camii	Gürcükapı Aliağa Mah. Yakutiye-Erzurum	1608
10	Narmanlı Camii	Narmanlı Mah. Yakutiye-Erzurum	1738
11	Şeyhler camii ve Medresesi	Erzincankapı Şeyhler Mah. Yakutiye-Erzurum	1771
12	Kurşunlu Camii ve Medresesi	Feyzullah Mah. Yakutiye-Erzurum	1700
13	Vani Efendi Camii
14	Ehmal Camii
15	Kasım Paşa Camii	Kasım Paşa Mah. Yakutiye-Erzurum	1667
16	Bakırcı Camii	Bakırcı Mah. Yakutiye-Erzurum	1720
17	Boyahane Camii	Bakırcı Mah. Yakutiye-Erzurum	1621
18	Pervizoğlu Camii	Caferzade Mah. Yakutiye-Erzurum	1715
19	Abdurrahman Gazi Camisi	Abdurrahman gazi türbesi Şigveler dağı, Palandöken-Erzurum	1797
20	Zeynal Camii	Çortan Mah. Yakutiye-Erzurum	1162
21	Şafii Camii
22	İbrahim Paşa Camii	İbrahim Paşa Mah. Yakutiye-Erzurum	1748
23	Kale içi camii(Kale Mescidi)(faal değil)	Erzurum Kalesi	XII.yy.
24	Taş Camii	Aş.Hasan Basri Mah. (Gavurboğan semti) Palandöken-Erzurum	1905
25	Ali Paşa Camii
26	Başak Camii
27	Esad Paşa Camii	Kale Mahallesi Yakutiye-Erzurum	1852
28	Köse Ömer Ağa Camii		1771
29	Cennetzade Camii	Aşağı yoncalık Mah. Yakutiye-Erzurum	1700
30	Eski Camii	(Ilıca)Eski Mah., Aziziye-Erzurum
31	Gürcü Mehmet Paşa Camii	Sultan Melik Mah. Tebrizkapı Üç kümbetler mevkii Yakutiye-Erzurum	1648

Bu camiler günümüzde de kullanılan tarihi camilerdir. Erzurum için Camiler ve Medreseler şehri de denilebilir. Erzurum’daki tarihi camiler Saltuklular, İlhanlılar ve Osmanlılar döneminde yapılan camilerdir.

Türbeler, kümbetler ve ziyaret yerleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Türbeler[değiştir | kaynağı değiştir]

• Abdurrahman Gazi Türbesi
• Ahi Tuman Baba türbesi
• Ebu İshak-ı Kazuruni türbesi
• Emir Şeyh (Abbas Şeyh) türbesi
• Habib Baba ve Timurtaş Baba türbeleri
• Yunus Emre türbesi

Kümbetler[değiştir | kaynağı değiştir]

• Üç kümbetler
  • Emir Saltuk kümbeti
  • İkinci kümbet
  • Üçüncü kümbet
  • Dördüncü kümbet
• Cemalettin Hoca Yakut kümbeti
• Cimcime Sultan kümbeti
• Çifte Minareli Medrese kümbeti
• Karanlık kümbet
• Mehdi Abbas kümbeti
• Kırklar türbesi
• Mahmut Paşa türbesi
• Rabia Hatun türbesi
• Hasan-ı Basri türbesi
• Maksut Efendi türbesi
• Gümüşlü kümbet ve Şehitlik
  • Fosfor Mustafa Sıdkı Paşa
  • Mehmet Ali Paşa
  • Harbiye Nazırı Cemal Paşa
  • Hafız Hakkı Paşa

Müzeler, anıt ve heykeller[değiştir | kaynağı değiştir]

Müzeler[değiştir | kaynağı değiştir]

• Erzurum Arkeloji Müzesi
• Erzurum Atatürk Evi Müzesi
• Erzurum – Türk İslam Eserleri ve Etnografya Müzesi (Yakutiye Medresesi)

Arkeolojik alanlar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Güzelova Höyük
• Karaz Höyük
• Pulur Höyük
• Sos Höyük
• Alaca höyük

Çağdaş yapılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum’da şehir dokusu günden güne değişmekte, bayındırlık hizmet ve çalışmalarının yanı sıra hızla yeni iskan alanları da oluşmaktadır. Şehrin deprem hattında kurulu olması şehirdeki yeni yapılaşmada dikkate alınmaktadır. Gerek resmi gerekse özel kurum ve kuruluşların hizmet binalarının da yeniden imar durumunda sağlamlık kriterinin yanı sıra fizikî çağdaş görünümde önem arzetmektedir.

Spor[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum’da bulunan Spor tesisleri:^[92]

Tesisin Adı	Bağlı olduğu birim	Adres	Seyirci kapasitesi(kişi)
Palandöken Kayakevi	Spor Gen. Müd.lüğü	Palandöken kayak merkezi Palandöken, Erzurum
Konaklı Kayak Tesisleri	Spor Gen. Müd.lüğü	Konaklı köyü Palandöken, Erzurum
Curling Salonu	Spor Gen. Müd.lüğü	Mecidiye Mah. Yakutiye, Erzurum	1000
Buz Hokey Salonu	Spor Gen. Müd.lüğü	Yakutiye Spor Kampusu Aziziye yolu Üzeri Yakutiye, Erzurum	3000
Buz Hokey Salonu	Spor Gen. Müd.lüğü	Yakutiye Spor Kampusu Aziziye yolu Üzeri Yakutiye, Erzurum	500
Buz Pateni Salonu	Spor Gen. Müd.lüğü	Hacı Ahmet Baba Mah. Palandöken, Erzurum	2000
Short Track Salonu	Spor Gen. Müd.lüğü	Hacı Ahmet Baba Mah. Palandöken, Erzurum	500
Kayakla Atlama Kuleleri	Spor Gen. Müd.lüğü	Kiremitliktepe Palandöken, Erzurum	7500
Kâzım Karabekir Stadyumu	Spor Gen. Müd.lüğü	Yakutiye Spor Kampusu Aziziye yolu üzeri Yakutiye, Erzurum	23700
Palandöken Spor Salonu	Spor Gen. Müd.lüğü	Hacı Ahmet Baba Mah. Palandöken, Erzurum
Yakutiye Spor Salonu	Spor Gen. Müd.lüğü	Nenehatun sitesi karşısı Doğu Tv yanı Yakutiye, Erzurum
Yeni Erzurum Spor Salonu	Spor Gen. Müd.lüğü	Yakutiye Spor Kampüsü, Aziziye yolu üzeri Yakutiye, Erzurum
Kayaklı koşu ve Biathlon Tesisleri	Spor Gen. Müd.lüğü	Kandilli beldesi Aşkale, Erzurum

• 

  Kâzım Karabekir Stadyumu

• 

  Curling Salonu

• 

  Kiremitliktepe Kayakla Atlama Kuleleri

Yönetim[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana maddeler: Erzurum’un ilçeleri ve Erzurum ilindeki yerleşim yerleri listesi

Aşkale Aziziye Çat Hınıs Horasan İspir Karaçoban Karayazı Köprüköy Narman

Oltu Olur Palandöken Pasinler Pazaryolu Şenkaya Tekman Tortum Uzundere Yakutiye

Belediye Başkanları[değiştir | kaynağı değiştir]

Sıra	Erzurum Belediye Başkanları	Tarih
1	Şerif Bey
2	Mehmet Nafiz Dumlu	1924-1927
3	Zakir Bey	1927-1930
4	Seyfullah Bey	1930-1933
5	Mustafa Durak Sakarya	1933-1935
6	Salim Altuğ	1935-1938
7	Şevket Arı	1938-1940
8	Mehmet Mesut Çankaya	1940-1945
9	Kâzım Yurdalan	1943-1949
10	Şevket Arı	1950-1951
11	Lütfü Yalım	1951-1953
12	Samih Korukçu	1953-1955
13	Edip Somunoğlu	1955-1960
14	Hilmi Nalbantoğlu	1964-1968
15	Selâhattin Ozan	1968-1973
16	Orhan Şerifsoy	1973-1977
17	Nihat Kitapçı	1977-1984
18	Necati Güllülü	1984-1989
19	Mehmet Ali Ünal	1989-1994
20	Ersan Gemalmaz	1994-1999
21	Mahmut Uykusuz	1999-2004
22	Ahmet Küçükler	2004-2014
23	Mehmet Sekmen	2014-

^[93]

Milletvekilleri[değiştir | kaynağı değiştir]

• Kasım 2015 Türkiye genel seçimleri Milletvekilleri:^[94]

1. Recep Akdağ – AK Parti
2. Mustafa Ilıcalı – AK Parti
3. Zehra Taşkeneslioğlu – AK Parti
4. İbrahim Aydemir – AK Parti
5. Orhan Deligöz – AK Parti
6. Kamil Aydın – MHP

Eğitim[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum’da yüksek öğretim alanında :

• Atatürk Üniversitesi ve
• Erzurum Teknik Üniversitesi eğitim vermektedir.

İlk ve orta seviyede eğitim-öğretim:

• Milli Eğitim Müdürlüğüne ne bağlı okullarda yapılmaktadır.

Yaygın eğitim ise Halk Eğitim Merkezi aracılığıyla yürütülmektedir.

Medya[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum Yerel TV Kanalları

• Kardelen TV
• Doğu TV
• Kanal 25

Erzurum Yerel Radyo Kanalları

• Yıldız FM (88.0 – 95.0)
• Radyo Ritim (88.8)
• Radyo Dinamik (89.9)
• Türkü FM (92.2)
• Erzurum Polis Radyosu (94.6)
• İmaj FM (95.8)
• Süper Kanal FM (99.9)
• Güncel FM (103.5)
• Radyo Dadaş FM (104.5)
• Radyo Üniversite (102.0)

Ayrıca Erzurum’da TRT Erzurum Radyosu bulunmaktadır. TRT kurumuna ait olan bölgesel radyo, 90.8 ve 105.1 frekanslarından Erzurum ve İlçelerinde Türkü, Türk Halk Müziği ve Türk Sanat Müziği yayınları ve yöresel programlar yayınlamaktadır.

Erzurum Yerel Gazeteler

• Erzurum Son Dakika
• Albayrak
• Anadoluhaber
• Erzurum Ajans
• Erzurum Gazetesi
• Erzurum Gündem Gazetesi
• Erzurum Haber Gazetesi
• Gazete Güncel
• Gurbetteki Erzurum
• Haber 25
• Haber Doğu
• Palandöken
• Pusula
• Olaylara Yorum
• Erk Haber

Altyapı[değiştir | kaynağı değiştir]

Ulaşım[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum’da bir havaalanı, doğu – batı eksenli demiryolu vardır. Doğu -batı ve kuzey – güney yönünde karayolu ulaşım ağının kesişim noktasıyla ulaşım imkanları gelişmiştir.

Erzurum’dan diğer şehirlere olan uzaklık aşağıdaki gibidir:^[95]

Mesafe Cetveli (km)

Erzurum-	Adana	Ankara	Antalya	Bursa	Çanakkale	Edirne	Hakkari	İstanbul	İzmir	Konya	Kütahya	Muğla	Samsun	Trabzon	Zonguldak
km	804	871	1248	1236	1507	1455	618	1225	1450	934	1182	1483	562	303	1040
Kaynak: Karayolları Genel Müdürlüğü

 

Kardeş şehirler[değiştir | kaynağı değiştir]

Bakü, Azerbaycan Serpukhov, Rusya Tebriz, İran Urumiye, İran Bahçesaray, Kırım Özerk Cumhuriyeti Heilongjiang, Çin Halk Cumhuriyeti

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Basiani

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Özel

Genel

• Erzurum Valiliği resmi sitesi “Erzurum Valiliği/EKONOMİ”. Erişim tarihi: 16 Kasım 2012.
• Erzurum merkez ilçelerinin nüfus bilgileri – TUİK (2011) “iller/ilçe”. Erişim tarihi: 02 Haziran 2012.
• Sehir Rehberi “Erzurum Tanıtım/Yöresel Yemekler”. Erişim tarihi: 01 Temmuz 2012.
• “Erzurum Müftülüğü Binbir Hatim”. 19 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2015.
• “Erzurum İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü/Turizm Aktiviteleri/Kuleler ve Kaleler”. 19 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 03 Ağustos 2012.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]