Mardin
—  İl & Büyükşehir  —
Tarihî Mardin şehri
Mardin’in Türkiye’deki konumu
Ülke	Türkiye
Bölge	Güneydoğu Anadolu Bölgesi
İdari birimler	10 ilçe
Yönetim
– Belediye Başkanı	Mustafa Yaman [1](Kayyum)
– Vali	Mustafa Yaman[2]
Yüzölçümü
– Toplam	8,858 km2 (3,4 mi2)
Rakım [3]	1.083 m (3.553 ft)
Nüfus (2013)
– Toplam	779,738
– Yoğunluk	88/km² (227,9/sq mi)
Zaman dilimi	DAZD (+2)
– Yaz (YSU)	DAZD (+3)
Posta kodu	47xxx
Alan kodu	(+90) 482
Plaka kodu	47
İnternet sitesi: www.mardin.bel.tr Mardin Valiliği

Mardin, (Arapça:ماردين, Kürtçe: Mêrdîn) Türkiye’nin büyükşehir statüsüne giren bir ili ve en kalabalık yirmi altıncı şehri. 2013 itibarıyla 779.738 nüfusa sahiptir. Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin Dicle Bölümü’nde yer alır. Suriye ile sınır komşusudur.

Şehirde uluslararası kuruluşlarca kültür mirası kabul edilmiş, koruma altına alınmış tarihi yapılar mevcuttur. Mardin farklı dini inanışlar paralelinde, sanatsal açıdan da tarihi değeri olan camiler, türbeler, kiliseler, manastır ve benzeri dini eserler barındırmaktadır. Mardin, İpek Yolu güzergâhında olup, ilde beş han ve bir kervansaray mevcuttur.

Köken bilimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Mardin adı Arapça kaynaklarda Mâridîn, Süryanice kaynaklarda Marde olarak geçmektedir. Kelimenin kökeni hakkında farklı görüşler bulunmaktadır. Bazı görüşlere göre Mardin kelimesi, savaşçı bir kavim olan ve Ardeşirtarafından 3. yüzyılda buraya yerleştirilen Mardeler’den gelmektedir. Bazı görüşlere göre de “Kaleler” anlamına gelen Merdin’den gelmektedir. Günümüzde kullanılan adı, Arapça kaynaklarda geçen Mâridîn’den gelmiştir^[4].

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Mardin ilinde tarihin çok eski dönemine uzanan dönemlere ait bulgular yer almaktadır. Artuklu Üniversitesi yerleşkesi içinde yapılan kazılarda ortaya çıkarılan taşlar, Paleolitik Çağ’a tarihlenmiştir^[5].

Dargeçit İlçesi Ilısu civarında yer alan Boncuklu Tarla yerleşiminde Cilalı Taş Devrine ait buluntulara rastlanılmıştır. Gene Derik ilçesindeki Kerküşti Höyük’te yapılan kazılar sonucu Kalkolitik Çağ dönemine ait kalıntılar bulunmuştur. Kemaliye höyük ve Tilki tepe Höyüklerinde de Kalkolitik Çağ dönemi seramiklere rastlanmıştır. Nusaybin ilçesindeki Girnavaz Höyük’te Erken Tunç Çağı’na tarihlenen kalıntılara rastlanmıştır. Bunun yanı sıra ildeki 36 höyükte Tunç Çağı’ nın çeşitli dönemlerine tarihlenen buluntulara rastlanılmıştır. Mardin-Nusaybin yolu üzerindeki Gırharrin Höyük, Mardin Dağlarının güneyindeki Girnavaz ve Yukarı Dicle havzasındaki Giricano, Kavusan Höyük, Siirt Türbe Höyük, Üçtepe, Ziyarettepe ve Gre Dimse höyüklerinde de bu çağa ait bulgular görülmektedir.

Girnavaz höyük, Dargeçit ilçesindeki Zeviya Tivilki höyük ve Kızıltepe-Viranşehir yolu üzerindeki Kerküşti höyük kazılarında Demir Çağı’na tarihlenen kalıntıları bulunmuştur. Nisibis, Midyat, Savur, İzbırak-Zaz, Baskavak-Ahmedi ve Dereiçi (Killit)’de bulunan eski dönem yerleşimlere tarihi kaynaklarda bahsedilmiştir. M.Ö 2000 yılı dolaylarında Asur egemenliğinde olan Mardin ve çevresi daha sonra Hitit ve Urartu egemenliğine geçmiştir.

Mardin adı ilk defa 4. yüzyıl Roma tarihçilerinden Ammianus Marcellinus tarafından bahsedilmiştir. I. Justinianos dönemi tarihçisi Prokopios, şehirden Margdis adıyla ikinci derece önemde bir kale olarak bahsetmiştir. Kale, 640 yılında İyâz bin Ganm komutasındaki İslam ordularınca ele geçirildi. Bu dönemde bölgeye yoğun bir Arap nüfusu yerleşimi başladı. Emevî ve Abbâsî döneminde El Cezire valiliğinin toprakları içerisinde yer aldı. 750-751 yıllarında Mardin’e hâkim olan Hariciler’in Harûriyye koluna mensup Benî Rebîa kabilesi reisi Büreyke’nin isyanına sahne oldu. Mardin kalesi, Hamdani hanedanlığının kurucusu Hamdân bin Hamdûn tarafından 885 yılında ele geçirildi. Abbasi Halifesi Mutezid tarafından 894 yılında geri alındı. Daha sonra yeniden Hamdani egemenliğine giren bölge, 10. yüzyılın sonundan 11. yüzyıl sonlarına kadar Mervaniler ile Ukayliler arasında sıklıkla el değiştirdi.

1085 yılında Mardin’in de olduğu bölge Selçuklu egemenliğine geçti. Bu tarihten itibaren bölge yoğun bir Türkmen iskanına sahne oldu. 1103 yılında Artuklu Beyliği hakimiyetine giren Mardin, daha sonra İlgazi Bey liderliğinde kurulan ve yaklaşık üç yüzyıl kadar hüküm süren Mardin Artukluları’nın hakimiyetine geçti. Bu dönemde oldukça gelişen şehir en parlak dönemlerini yaşadı. 1183 yılında Selahaddin Eyyubi şehre ilerlediyse de burayı ele geçiremedi. Ancak 1185’de Mardin Artuklu Beyliği, Eyyubi hâkimiyetini tanıdı. 1198 yılında I. Adil şehri yağmalasa da kaleyi ele geçiremedi. 1203 yılındaki Eyyubi saldırılarına da karşı konulabildi. Daha sonra yapılan antlaşma uyarınca Mardin Artukluları Eyyubiler’e tabi oldu. Mardin Artuklular’ı, I. Alâeddin Keykubad zamanında Anadolu Selçukluları’na tâbi oldu.

1260 yılında İlhanlı hükümdarı Hülagû Han’ın oğlu Yaşmut tarafından sekiz ay kuşatılan Mardin, Mardin hâkimi Necmeddin Gazi Saîd’in oğlu tarafından öldürülmesiyle İlhanlılara teslim oldu. Mardin kalesi, 1366 ve 1383 yıllarındaki Karakoyunlu saldırılarına dayandı. 1394 ve 1401 yıllarında şehir Timur’un kuvvetlerince tahrip edildi. 1409 yılında Mardin Artukluları’nın yıkılmasıyla Mardin, Karakoyunlular’ın kontrolüne geçti. 1432 yılında Mardin kalesi Akkoyunlular’a teslim oldu. 1451 yılında Karakoyunlular kaleyi kuşatsa da, şehri tahrip ederek geri çekildiler. 1507 yılında Şah İsmail tarafından Mardin şehri ve kalesi ele geçirildi. 1515 yılında şehir Osmanlı kuvvetlerine teslim olsa da kale ele geçirilemedi. 1516 yılında yeniden kuşatılan kale, 1517 yılında Osmanlı kuvvetlerince ele geçirildi.

Osmanlı döneminde nispeten sakin bir dönem geçiren Mardin, 19. yüzyıldan itibaren karışıklıklara sahne oldu. Osmanlı ile Mısır Hidivliği arasındaki mücadele döneminde Mardin bir süre Milli aşiretine bağlı isyancıların denetiminde kaldı. 1847 ve 1865 yıllarında yaşanan kolera salgınlarında şehirde çokça ölümlere yol açtı. 1891 yılında kapalı çarşısı yandı. 1895 yılında isyancıların saldırısına uğrasa da bu durum kısa sürede bastırıldı. Mondros Mütarekesi’nden sonra İtilaf Devletleri’nin askeri yerleşimi olmadı.

Cumhuriyet dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

2012 yılında çıkarılan 6360 sayılı kanun ile Mardin’de sınırları il mülki sınırları olan büyükşehir belediyesi kuruldu ve 2014 Türkiye yerel seçimlerinin ardından büyükşehir belediyesi çalışmalarına başladı.^[6]

Coğrafya[değiştir | kaynağı değiştir]

Konum[değiştir | kaynağı değiştir]

Mardin ili Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin Dicle Bölümü’nde yer alır. Suriye ile sınır komşusudur. Güneyinde Suriye, batısında Şanlıurfa ili, kuzeyinde Diyarbakır ve Batman illeri, kuzeydoğusunda Siirt ili ve doğusunda Şırnak ili bulunur.

Akarsular[değiştir | kaynağı değiştir]

İl genelindeki başlıca akarsular; Buğur çayı, Çağçağ suyu, Savur çayı ve Zerkan deresidir. Derik ilçesinin Buğur köyü yakınlarında doğan Buğur çayı 53,65 km uzunluğunda olup, akarsuyun tamamına yakını il içerisinde akmaktadır. 103 km uzunluğundaki Çağçağ suyunun tamamı il içerisinde akmaktadır. Savur ilçesinden kaynağını alan 92 km uzunluğundaki Savur çayının 60,5 km lik bölümü il içerisinde akmaktadır^[7].

Orman ve mera arazileri[değiştir | kaynağı değiştir]

2013 yılı verilerine göre il genelinde 126.908 hektar alanda orman arazileri görülmektedir. Orman arazilerinin büyük bölümü bozuk baltalıklardan oluşmaktadır^[8]. Mardin ilindeki mera arazileri insan faaliyetleri nedeniyle azalmaktadır. 2011 yılı verilerine göre ilde, çayır ve meraların kapladığı alan 115.447 hektardır^[9]. Mera arazileri zayıf vasıflı olup, tarla açmaları nedeniyle azalmaktadır.

İklim[değiştir | kaynağı değiştir]

İl genelinde karasal iklim özellikleri görülmektedir. Kış ayları soğuk geçmektedir. Yaz aylarında güneyden gelen çöl iklimi etkisi altında olduğu için kurak geçer. İlde ölçülen en yüksek sıcaklık 42,5 °C’dir (31 Temmuz 2000). İlde ayrıca Türkiye sıcaklık rekoru kırılmıştır (48,8 °C Mardin, Kızıltepe). İlde ölçülen en düşük sıcaklık -14,0 °C’dir (22 Şubat 1985). Ayrıca bölge ilkbahar yaz gibi çöllerden gelen toz taşınımı etkisi altına girer. Derik, Nusaybin ve Savur ilçelerinde Akdeniz iklimi özellikleri de görülür. Ortalama en yüksek sıcaklık 34,9 °C ile temmuz ayında, ortalama en düşük sıcaklık 0.5 °C ile ocak ayında görülür.^[10]

[gizle] Mardin iklimi
Aylar	Ocak	Şubat	Mart	Nisan	Mayıs	Haziran	Temmuz	Ağustos	Eylül	Ekim	Kasım	Aralık	Yıl
En yüksek sıcaklık rekoru,  °C	19,4	18,4	27,5	33,6	35,4	40,0	42,5	42,0	38,8	35,6	26,1	24,1	42,5
Ortalama en yüksek sıcaklık, °C	5,8	7,2	11,6	17,3	23,8	30,5	34,9	34,6	30,0	22,7	14,2	8,0	20,0
Ortalama sıcaklık, °C	3,1	4,1	8,0	13,5	19,5	25,6	29,9	29,6	25,1	18,3	10,7	5,2	16,0
Ortalama en düşük sıcaklık, °C	0,5	1,3	4,6	9,7	14,8	20,0	24,4	24,5	20,6	14,5	7,7	2,7	12,1
En düşük sıcaklık rekoru,  °C	−13,4	−14	−11,7	−5,3	2,6	5,0	11,8	12,8	8,0	1,0	−9,5	−11,9	−14
Ortalama yağış, mm	114,8	108,8	97,6	80,5	44,6	4,7	1,3	0,3	2,2	32,9	68,9	109,8	666,4
Kaynak: Meteoroloji Genel Müdürlüğü[10]

 

Nüfus[değiştir | kaynağı değiştir]

1960’lı yıllarda şehre göç başlamış ve kır nüfusu oran olarak azalmaya başlamıştır. 1990 yılında dört ilçenin komşu illere bağlanmasıyla nüfus %14,4 oranında azalmıştır. 2000 nüfus sayımında ilk defa kır nüfusu, kent nüfusunun gerisinde kalmıştır. Bunda en önemli etkenler ekonomik kaygılar ve 90’lı yıllarda başlayan terör faaliyetleridir. Güvenlik kaygıları nedeniyle hem ildeki kırsal kesimlerden, hem de diğer illerden Mardin şehrine göç hereketleri başlamıştır.

Şehir nüfusu oranı %60, kırsal nüfus oranı %43’tür. Nüfusu en yüksek ilçeler sırasıyla Kızıltepe, Merkez, Nusaybin ve Midyat’tır. Genç bir nüfus yapısına sahiptir. 2000 yılına göre 15 yaşın altındaki nüfusun oranı %44,8’dir.

Türkiye’deki en farklılaşmış nüfusa sahip illerinden biridir. İlde Kürtler, Hıristiyan Süryaniler, Sünni Araplar, Türkler, Yezidiler ve Ermeniler yaşamaktadır.^[11] Zaman içinde Süryani ve Yezidi nüfusu göçler sebebiyle azalmıştır. Lübnan’ın başkenti Beyrut’ta Mardin ve Midyat bölgesinde az sayıda Süryani yaşamaktadır. Bölgede birçok Süryani Manastırı ve Kilisesi vardır: Deyrulzafarân Manastırı, Mor Gabriel, Mor Yakub ve Meryem ana Kilisesi.

Mardin il nüfus bilgileri
Yıl	Toplam	Sıra	Fark	Şehir – Kır
1965[12]	397.880	36		%23     90.093 307.787     %77
1970[13]	453.092	33	%14	%26     119.852 333.240     %74
1975[14]	519.687	30	%15	%30     155.876 363.811     %70
1980[15]	564.967	31	%9	%34     192.004 372.963     %66
1985[16]	652.069	30	%15	%37     244.000 408.069     %63
1990[17]	557.727	37	-%14	%45     249.032 308.695     %55
2000[18]	705.098	32	%26	%55     391.249 313.849     %45
2007[19]	745.778	25	%6	%57     428.611 317.167     %43
2008[20]	750.697	26	%1	%56     422.537 328.160     %44
2009[21]	737.852	28	-%2	%57     422.284 315.568     %43
2010[22]	744.606	28	%1	%58     428.899 315.707     %42
2011[23]	764.033	27	%3	%58     446.226 317.807     %42
2012[24]	773.026	27	%1	%59     458.112 314.914     %41
2013[25]	779.738	26	%1	%100      %0
2014[26]	788.996	26	%1	%100      %0
2015[27]	796.591	26	%1	%100      %0

Ekonomi[değiştir | kaynağı değiştir]

Geleneksel ekonomi yapısı tarım, çiftçilik, hayvancılık ve ticarete dayalıdır. 2001 yılına göre ildeki iktisadi faaliyetlerin %66,8’i tarım, çiftçilik ve hayvancılık alanlarında gerçekleşmiştir.^[28] Suriye sınırındaki organik tarıma elverişli topraklar mayınlı olması nedeniyle Mardin ekonomisine katkı sağlamamaktadır.^[29] Tarımdan sonraki en önemli sektörü devlet hizmetleri oluşturmaktadır.^[28] 2001 yılına göre ilde kişi başına düşen gayri safi yurtiçi hasıla 983 Dolardır.^[30]

İlde “Mardin Serbest Bölgesi” ve “Mardin Organize Sanayi Bölgesi” adlarında üretim ve sanayi bölgeleri bulunmaktadır. Bölgenin en önemli projesi olan Güneydoğu Anadolu Projesi’nin tamamlanamaması nedeniyle tarım ürünlerine dayalı sanayi gelişmemiştir. Sanayinin toplam gelir içindeki payı %5,5’tir.^[28]

İlde kültür turizmi, inanç turizmi imkânları olmasına karşın Mardin ekonomisinde önemli bir yere sahip değildir.

Kültür[değiştir | kaynağı değiştir]

Etkinlikler[değiştir | kaynağı değiştir]

• Mardin Film Festivali

Müzeler[değiştir | kaynağı değiştir]

• Mardin Müzesi
• Sakıp Sabancı Mardin Kent Müzesi

Cami ve medreseler[değiştir | kaynağı değiştir]

• Latifiye Camii
• Melik Mahmut (Savurkapı) Camii
• Eminüddin Medresesi
• Harzem Medresesi
• Hatuniye Medresesi
• Sultan İsa Medresesi (Zinciriye Medresesi)
• Sultan Kasım Medresesi ve Kümbeti
• Şehidiye Medresesi
• Ulu Camii
• Zairi Camii
• Zeynel Abidin Cami
• Koçhisar Camii (Kızıltepe Ulu Camii)

Manastırlar ve kiliseler[değiştir | kaynağı değiştir]

• Mor Behnam Kilisesi (Kırklar), Mardin şehrindedir.
• Meryemana Kilisesi, Mardin şehrindedir.
• Mor Yusuf Kilisesi (Surp Hovsep), Mardin şehrindedir.
• Mor Efrem Manastırı , Mardin kent merkezindedir.
• Mor Petrus – Mor Paulus Kilisesi , Mardin kent merkezindedir.
• Mort Şmuni Kilisesi , Mardin kent merkezindedir.
• Surp Kevork Kilisesi , Mardin kent merkezindedir.
• Mor Hürmüzd Keldani Kilisesi , Mardin kent merkezindedir.
• Mor Mihael Manastırı , Mardin kent merkezinin güneybatısındadır.
• Deyrulzafarân Manastırı, şehir merkezine 5 km. mesafededir. Milattan önceki dönemlere ait bölümleri olmakla birlikte, dördüncü yüzyılın sonlarında yapıldı. Geçmişte farklı isimlerle, 15. yy’dan günümüze ise Zafaran olarak bilinen manastır 1293-1932 yılları arasında Süryani Patriklik merkezlerinden biriydi.
• Deyrulumur Manastırı, Midyat ilçesi, Yayvantepe mahallesi yakınlarındadır. 397 yılında yapılan manastır, tarih boyunca dört farklı isimle anıldı. 615 yılından 1049 yılına kadar Turabidin Metropolitlik merkezi olan manastır, bu sıfatını 1915 yılına kadar korudu.
• Mor Yakup Manastırı, Nusaybin ilçesi merkezindedir.
• Meryemana Manastırı, Midyat, Mardin ilçesinin Anıtlı mahallesindedir.
• Mor Dımet Manastırı, Savur ilçesinin Dereiçi mahallesindedir.
• Mor Evgin Manastırı, Nusaybin^[31][31][31] ilçesindedir.

Kaleler[değiştir | kaynağı değiştir]

• Mardin Kalesi
• Kız Kalesi (Kalat’ül Mara-Lorna Jurek), Merkez ilçeye bağlı Eskikale mahallesindedir
• Erdemeşt Kalesi
• Arur Kalesi
• Dara Kalesi (Daras Anastasiupolis), Merkez ilçeye bağlı Oğuz mahallesindedir.
• Rabbat Kalesi, Derik ilçesine bağlı hisaraltı mahallesindedir.
• Dermetinan Kalesi, Mazıdağı, Mardin ilçesine bağlı Gümüşova mahallesindedir.
• Zarzavan Kalesi (Sammachisacane), Mardin, Diyarbakır yolu üzerindedir.
• Savur Kalesi, Savur ilçesi merkezindedir.
• Aznavur Kalesi, Nusaybin ilçesi merkezindedir.
• Rahabdium Kalesi (Hafemtay), Nusaybin ilçesi merkezindedir.
• Merdis Kalesi (Marin), Nusaybin ilçesi merkezindedir.
• Haytam Kalesi (Turbdin – Dimitriyus) Nusaybin ilçesindedir.
• El Nıhman Kalesi, Yeşilli ilçesine bağlı Bülbül mahallesindedir.

El sanatları[değiştir | kaynağı değiştir]

• Telkârî
• Taş İşlemeciliği
• Bakırcılık
• Ahşap Oymacılığı
• Semercilik
• Bitkisel Sabunculuk
• Ev Şarapçılığı

Spor[değiştir | kaynağı değiştir]

• 21 Kasım Stadı
• Mardinspor
• Mardin Büyükşehir Belediyespor

Yönetim[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Mardin’in ilçeleri

Mardin, Haziran 2015 Türkiye genel seçimleri’ne göre Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde altı milletvekili ile temsil edildi. Milletvekillerinin ikisi Adalet ve Kalkınma Partisi adayı, dördü Hakların Demokratik Partisi olarak seçildi.

Yerel yönetim[değiştir | kaynağı değiştir]

1990 yılında Cizre, Silopi ve İdil ilçeleri Mardin’den ayrılarak yeni il olan Şırnak’a, Gercüş ilçesi ise Batman iline bağlanmıştır. Bu değişiklikler sonucu ilin yüzölçümü %30 daralmış ve Şırnak’a bağlanan ilçeler nedeniyle Mardin’in Irakile sınırı kalmamıştır.

Mardin’deki ilçe sayısı 9, belediye sayısı 31, köy sayısı 579’dur.

2014 yılında gerçekleşen Mardin Büyükşehir Belediye Başkanlığı seçimlerini bağımsız aday olan Ahmet Türk kazanmıştır. Hakkında “devletin birliğini ve bütünlüğünü bozmak, silahlı terör örgütüne para temin etmek ve üye olmak, görevini kötüye kullanmak, Türk milletini, Türkiye Cumhuriyeti’ni, TBMM’yi alenen aşağılamak” suçlamalarından soruşturma açılan Ahmet Türk, 17 Kasım 2016 tarihinde İçişleri Bakanlığı tarafından görevden alınmış ve büyükşehir belediye başkanlığı görevine kayyum olarak, aynı zamanda Mardin valisi olan Mustafa Yaman vekaleten getirilmiştir^[32].

Eğitim[değiştir | kaynağı değiştir]

Diyarbakır yolu üzerinde, Mardin şehir merkezinde yer alan Mardin Artuklu Üniversitesi 2007 yılında kurulmuş ve 2007-2008 döneminde eğitim öğretime başlamıştır.

Altyapı[değiştir | kaynağı değiştir]

Sağlık[değiştir | kaynağı değiştir]

Mardin ilinde Sağlık Bakanlığı’na bağlı 11 hastane bulunmaktadır. Mardin şehir merkezinde Mardin Devlet Hastanesi, Mardin Kadın Doğum ve Çocuk Hastanesi ve Mardin Ağız ve Diş Sağlığı Merkezi bulunmaktadır. Derik ilçesinde Derik Devlet Hastanesi, Dargeçitilçesinde Dargeçit Devlet Hastanesi, Kızıltepe ilçesinde Kızıltepe Devlet Hastanesi, Mazıdağı ilçesinde Mazıdağı İlçe Hastanesi, Midyat ilçesinde Midyat Devlet Hastanesi, Nusaybin ilçesinde Nusaybin Devlet Hastanesi, Ömerli ilçesinde Ömerli İlçe Entegre Hastanesi, Savur ilçesinde Savur İlçe Entegre Hastanesi sağlık hizmeti sağlamaktadır.^[33] Özel kurum olarak Mardin şehir merkezinde 1 hastane hizmet vermektedir.^[34]

Ulaşım[değiştir | kaynağı değiştir]

Kızıltepe ve Nusaybin ilçelerinden geçen doğu-batı yönündeki karayolu, ildeki en önemli karayoludur. Şanlıurfa ve Şırnak illerinden bu yolla ulaşılabilir. Şehir merkezine 20 km uzaklıktaki Mardin Havalimanı’na Türkiye içi tarifeli uçak seferleri düzenlenmektedir.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Mardin ilindeki yerleşim yerleri listesi

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]